Zieteratuur [inleiding, fragmenten]

(…) Alles kan poëzie zijn. (…) Ik promoveerde foto's tot strofe, of zelfs tot gedicht. (…) Waarom omschrijven wat je kunt laten zien?

Ik ging op zoek naar geestverwanten, stuitte weer op de visuele poëzie en herontdekte jeugdhelden – Clavin, Damen, Joseph, De Rook, De Vree. Tegelijkertijd viel het me op dat steeds meer jonge dichters gebruikmaken van de mogelijkheden die het bezit van een computer biedt om hun gedichten anders vorm te geven dan in het precomputer-tijdperk gebruikelijk was.

Het besef groeide: er zijn twee manieren om tot visuele poëzie te komen. Niet alleen mijn manier, de poëticale: de taal alleen is niet (langer) toereikend om uit te drukken wat ik zeggen wil. Maar ook een pragmatische: de technische mogelijkheden zijn er, dus ik kijk wat daarmee mogelijk is. Het resultaat van allebei kan zowel 'concrete' als 'visuele' poëzie zijn – ik hanteer de definitie van Humphrey Ottenhof, die hij formuleerde in Stelling 1 bij zijn proefschrift De letter te lijf: 'Concrete poëzie bestaat uitsluitend uit letters, visuele poëzie bevat letters en of andere elementen.'¹ Tijdens mijn speurtocht naar visuele en concrete poëzie viel het me op dat die poëzie nog steeds een ondergeschoven kindje is waaraan door de officiële literatuurkritiek volledig voorbij wordt gegaan, net als door de overgrote meerderheid van de bloemlezers.

Humphrey Otterhof besteedde in 2005 ruim vijftig pagina's van zijn proefschrift aan een bloemlezing. In 1977 verscheen van Erik Slagter het geïllustreerde essay Visuele poëzie.² De laatste grote zelfstandige bloemlezing (die internationaal van opzet was en vooral nieuw werk bevatte, dus een 'stand van zaken' gaf) verscheen in 1975; de door G.J. De Rook samengestelde Anthologie visuele poëzie³, terwijl deze vorm van poëzie waar het in de twintigste en eenentwintigste eeuw betreft, op een paar gedichten van Theo van Doesburg en Paul van Ostaijen na, geheel ontbreekt in 'de Dikke Komrij', de meest gezaghebbende overzichtsbloemlezing die verkrijgbaar is. Ik vond daarom dat het hoog tijd was voor een overzichtsbloemlezing concrete en visuele poëzie uit de lage landen. (…)

Ik beperk me tot dichters uit Nederland en Vlaanderen, uit het Nederlandse taalgebied dus. (…) Dat (…) betekent niet dat alleen de Nederlandse taal gebruikt wordt door de opgenomen dichters – integendeel, en dat is natuurlijk niet verwonderlijk gezien het internationale karakter van beeldtaal.

(…) Van wie werk werd opgenomen in een bloemlezing concrete of visuele poëzie, wie publiceerde in een tijdschrift voor visuele poëzie, wie deelnam aan een tentoonstelling visuele poëzie, zij allen behoren tot mijn auteurscorpus. Verder vind ik het ook best als ik in een bundel een mijns inziens visueel of concreet gedicht tegenkom, of de dichter zelf dat nou 'concreet' of 'visueel' noemt of niet.

Samenvattend: iemand moet zichzelf dichter noemen, of door anderen dichter genoemd worden. En verder moet die persoon natuurlijk iets doen met beeld(en) in zijn of haar poëzie, dan wel wat ik maar zal noemen: spelen met de zetspiegel.

De afbakening van de te bloemlezen periode: waarom bestrijkt deze overzichtsbloemlezing niet de gele Nederlandstalige literatuur, waarom is het startpunt begin vorige eeuw? Vóór de twintigste eeuw bleef het bij incidenten. (…) Pas vanaf het begin van de twintigste eeuw nam het een vlucht die het rechtvaardigt om van een stroming te spreken. (...)

Karel ten Haaf, december 2009

¹ Humphrey Ottenhof - De letter te lijf. Beeldvorming van concrete en visuele poëzie in Nederland en Vlaanderen (DWZ/MAW, Zevenaar, 2005).
² Erik Slagter - Visuele poëzie. een bloemlezing konkrete en visuele gedichten samengesteld in hun ontwikkeling en ingeleid door Erik Slagter (Manteau, Brussel & Den Haag, 1977).
³ G.J. De Rook (samenst.) - Anthologie visuele poëzie / visual poetry anthology (Uitgeverij Bert Bakker, Den Haag, 1975).