versie: 10-10-2016 - redacteur: Bart FM Droog
Biografie | Dichtbundels |Bloemlezingen | Google | Bronnen

Johan Theunisz Geboren te: Stadskanaal, 07-09-1900 Gestorven te: Valencia (Spanje), 16-04-1979 Volledige naam: Dr. Johannes Theunisz Naamsvarianten: J. Theunisz; Joh. Theunisz. Pseudoniemen: Hans van Assen; Hans Erik Clausen Foto rechts: Johan Theunisz, c. 1925 Bron: Erts, 1925.

Zie ook: Groninger dichters

Dichter, prozaïst, vertaler, jeugd- en schoolboekenschrijver en geschiedenis-leraar.

Johan Theunisz huwde in 1927 met lerares en vertaler Mildred van Neck (Breda, 13-03-1896 - Almarda (Spanje), 14-04-1979). Uit dit huwelijk ontsproten zes kinderen.

Johan Theunisz bezocht het gymnasium te Assen. Daarna studeerde hij geschiedenis en aardrijkskunde aan de Groningse universiteit. In 1926 behaalde hij het doctoraal-examen en een jaar later promoveerde hij bij prof. Hajo Brugmans op het proefschrift Het stadhuis te Enkhuizen. Zijn studiejaren sloot hij af met een doctoraalexamen klassieke letteren aan de Rijksuniversiteit Leiden. Vervolgens werd hij leraar in Middelharnis (1926-1927), Sneek en Leeuwarden (1927-1934) en in Zwolle (1934-1941).

Zijn eerste gedichten werden opgenomen in het tijdschrift Het Getij. In 1923 debuteerde Theunisz met zijn verzenbundel Het klare dagen, een sonate in verzen. Behalve literatuur behoorden ook muziek, toneel en moderne dans tot de artistieke passies van Theunisz. In de jaren twintig was Theunisz een regelmatig bezoeker van de artistieke bijeenkomsten van Henk Prakke in huise 'Den Enck' te Eelderwolde, de zogeheten avonden van de 'Bibliophilen-Liga Den Enck', ook wel 'artistieke swarree's' genoemd. Daar leerde hij o.a. Dirk Verèl, Hendrik de Vries en Johan van der Woude kennen en de kunstenaars van De Ploeg. In de jaarboeken 1920-1924 van de Ploeg komt Theunisz voor.

Herman Sandman¹: "[Theunisz's] dansen, uitgevoerd in zelf ontworpen kostuums, zijn legendarisch geworden, evenals de optredens als Piet Paaltjens[-imitator]."

In de jaren dertig publiceerde Theunisz een aantal historische romans en werkte hij mee aan het Drentse periodiek NVDA. Vier gedichten van hem werden door Hendrik de Vries opgenomen in zijn bloemlezing Groningsche dichters (De Vrije Bladen, 1934). Eén van die verzen is:

naar boven

Na de Duitse inval in mei 1940 koos hij openlijk voor de bezetter. Op initiatief van SS-Voorman Henk Feldmeijer werd hij in 1940 benoemd tot directeur van de Volksche Werkgemeenschap, later Germaansche Werkgemeenschap genoemd. In die kwaliteit was hij ook hoofdredacteur van Volksche Wacht. Tevens was Theunisz bestuurslid van de stichting Saxo-Frisia.

In april 1941 werd hij vrijgesteld van zijn werk als leraar, om in opdracht van prof. dr. J. van Dam, secretaris-generaal van het nationaalsocialistische Departement van Opvoeding, Wetenschap en Kultuurbescherming, binnen- en buitenlandse archieven te gaan raadplegen over het onderwerp Nederlandse Oostkolonisatie. Om zijn entree bij de 'Behörden' in Oost-Europa te vergemakkelijken, mocht hij van Feldmeijer het uniform - met pistool - van de Nederlandsche SS te dragen.

In november 1941 trad Theunisz als sympathiserend lid toe tot de NSB. Hij werd lid van het Opvoedersgilde en het Nederlandsch Verbond voor Sibbekunde. Ook sloot hij zich aan bij de Kultuurkamer, de Nederlandsch-Duitsche Kultuurgemeenschap, het Verbond van Nederlandsche Journalisten en de Bond voor Heemkunde.

Als onder­stormleider (de rangen waren toen nog Nederlands) maakte hij in 1942 een studiereis door Duitsland in opdracht van de SS-organisatie Das Ahnenerbe. Hij sloot zijn onderzoek af met een aantal publicaties over het onderhavige onderwerp.

naar boven

Voor zijn toewijding aan de SS werd hij op 22 oktober 1942 - als een van de weinige Nederlanders - door Heinrich Himmler onderscheiden met de SS-Totenkopfring. In 1941 had Theunisz kans gemaakt op een hoogleraarschap vaderlandse geschiedenis in Leiden of Utrecht of Amsterdam. Voor Groningen was hij ook voorgedragen, maar daar had men hem gepasseerd.

Voor de radio hield hij verscheidene lezingen. Binnen de nationaal-socialistische geledingen maakte hij naam als lector voor het nationaalsocialistische Departement van Volksvoorlichting en Kunsten. Ook was hij jurylid bij prijsvragen.

Aan zijn carrière kwam abrupt een einde toen hij in 1943 als directeur van de Volksche Werkgemeenschap werd afgezet en vervangen door prof. dr. G.A.S. Snijder. Theunisz bleef echter actief publicist in o.a. in De Schouw, De Waag en Groot Nederland. In 1944 werd hij benoemd tot bestuursraad in Drenthe, een functie die hij bekleedde tot aan zijn arrestatie in 1945. In januari 1945 volgde nog de benoeming tot lid van het college van curatoren van het Asser gymnasium.

naar boven

Nog op 23 maart 1945 publiceerde hij in Storm. Blad der Nederlandsche SS een In Memoriam-gedicht voor een gesneuvelde SS-er. Onderstaand enige fragmenten:

Na de bevrijding werd hij gearresteerd - nadere details over de arrestatie ontbreken. Tot maart 1948 was Johan Theunisz geïnterneerd.

Op 2 november 1948 werd hij door de kantonrechter-plaatsvervanger te Zwolle veroordeeld tot een vrijheidsstraf gelijk aan de periode van voorlopige internering. Ook werd hij ontzet uit het kiesrecht, uit het recht om ambten te bekleden en om een functie bij het onderwijs uit te oefenen. De Centrale Eereraad legde hem een publicatieverbod tot 15 mei 1950 op. De Commissie voor de Perszuivering sloot hem uit tot 5 mei 1965.

Hij vond een betrekking als corrector bij de Provinciale Drentsche Courant. In 1950 verzocht hij het Ministerie van Justitie om teruggave van het recht op benoembaarheid in het onderwijs. Dat werd hem op 22 november 1950 verleend.

In december 1955 vertrok hij naar het Duitse Holzminden, waar hij leraar werd. In april 1960 verhuisde hij naar Nordeck. In 1965 verhuisden hij en zijn vrouw naar het Spaanse Sagunto. Enkele dagen na een brand in zijn woning te Almarda (een stranddorp bij Sagunto), waarbij zijn echtgenote om het leven kwam, overleed hij in het ziekenhuis in het naburige Valencia.


Over Johan Theunisz

Henk Nijkeuter. De pen gewijd aan Drenthe's dierbren grond". Literaire bedrijvigheid in de Olde Lantschap. Dissertatie, 2001. Hoofdstuk 3. p. 375-380.
http://irs.ub.rug.nl/ppn/224242644
In: Cees Hofsteenge. De Ploeg 1918-1941. Benjamin & Partners, Groningen, 1993. 240p.


Meer verzen van Johan Theunisz:

'Feierstunde'. Storm. Blad der Nederlandsche SS, 22-05-1942.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110529489:mpeg21:a0048
'Dit is mijn land, mijn land!' De Schouw. Orgaan van de Nederlandsche Kultuurkamer, 15-03-1943.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318133:mpeg21:a0021
'Nachttrein Salzburg-Berlijn'. De Schouw. Orgaan van de Nederlandsche Kultuurkamer, 10-10-1943.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318128:mpeg21:a0017

naar boven

Dichtbundels:

Het klare dagen Een sonate in verzen De Gulden Ster, Amsterdam, 1923. 47p. Zie bespreking: Carel Scharten. 'Kroniek der Nederl. Letteren. Modernste dichtkunst'. De Telegraaf, 22-09-1923. http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110564107:mpeg21:a0147

Op een punt van muziek. Vier dansstudies: Gertrud Leistikow, Niddy Impekoven, Hannelore Ziegler, Edith von Schrenck. De Gulden Ster, Amsterdam, 1925. In het Lectuur Repertorium omschreven als: "Dansstudies en verzen".
Algemeen Handelsblad, 09-04-1926: 'Lyrische ontboezemingen in proza en versmaat': (...) "Op een punt van muziek / tript ze luchtig-lucht"
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010657700:mpeg21:a0199

Cyclus. Van Gorcum & Comp., boekverkoopers, Assen, 1927. 12p. Eikel-drukken. Uitgave voor de Vrienden van den Eikel. Oplage van 100 ex., waarvan 40 genummerd en gesigneerd. 928. Initialen door Dick Verhaar. Omslag: Linoleum-snede van Dick Verhaar.

Wikingstorm Een gedicht De Amsterdamsche Keurkamer, Amsterdam, 1943. 46p. [Datering: Brinkman's]. Bron scan: www.hasafuli.nl

Andere genres

Vloed. Roman uit het visschersleven. De Gulden Ster, Amsterdam, 1925. 254p.

Het eenzaam hart De Klyne Librye, Edam, [1926]. 75p. De klyne Librye Edam-reeks. Verhalen.

De diepste drift. De Gulden Ster, Amsterdam, 1927. 222p. Bandontwerp Johan Dijkstra. 2de druk 1928. 3de druk [s.n.], Amsterdam, 1944. 204p. Roman.
Zie vooraankondiging in het Nieuwsblad van het Noorden, 21-07-1927, 'Een Groninger roman' (...) de eerste moderne roman die te Groningen speelt.'
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010669551:mpeg21:a0017

Het stadhuis te Enkhuizen. Uit de opkomst en val eener Hollandsche koopstad. Van Gorcum & Comp, Assen, 1927. 153p. Met gevouwen fotoplaat. Proefschrift.

Mare Mediterraneum. Aardrijkskundig leerboek voor gymnasia en lycea. De Gulden Ster, Amsterdam, 1928. 106p. 2de geheel herziene druk bij Uitg.-mij. W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle, 1935. 78p.

De jeugd en het boek. Jeugdbond voor Onthouding, [s.l.], 1929. 45p. Essay.

Keerstroom. "De Gulden Ster", Amsterdam, [1929]. 231p. Roman. Vervolg op De diepste drift.

De schakel. Geschiedenisboek voor de hoogste klassen van opleidingsscholen. Met medewerking van J.T. de Jager. J.B. Wolters'Uitg.-Mij, Groningen / Den Haag, 1930. 58p. 2de druk 1935, met medewerking van Th.M.J. Donkersloot., 69p.

Verloren volk. Maatschappij tot Verspreiding van Goede en Goedkoope Lectuur (Wereldbibliotheek), Amsterdam, 1933. 282p. Oplage 1000 ex. 2de druk [1935], 1e-5de duizendtal. Roman. Nandontwerp F. Hazeveld.
Zie: A.M. de Jong. 'Wilt ge een betrouwbare vloot? Zoek de bemanning dan niet in de Zuiderzeeplatsen!'Litteraire curiositeiten. Het Volk. Dagblad voor de arbeiderspartij, 21-03-1933.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011117370:mpeg21:a0119

naar boven

Leerboek der oude geschiedenis. Uitg.-mij. W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle, 1935. 80p.

Het ontoegankelijk hart. De roman van Bernardus Paludanus. Leopold, 's-Gravenhage, 1936. VIII, 296p. 2de druk bij De Amsterdamsche Keurkamer, Amsterdam, 1944. 248p. Bernardus Paludanus (1550-1633) is Berend ten Broecke. Historische roman over de stadsgeneesheer van Enkhuizen/bezitter van een rariteitenkabinet..

Johan de Witt Leopolds Uitgevers Maatschappij, Den Haag, 1938. 180p. In de NSB-krant Volk en Vaderland negatief besproken op 01-07-1938. http://resolver.kb.nl/resolve?urn= ddd:011189991:mpeg21:a0054

Carolus Clusius. Het merkwaardige leven van een pionier der wetenschap. P.N. van Kampen & Zoon N.V., Amsterdam, 1939. 178p. Patria Vaderlandsche Cultuurgeschiedenis in Monografieën-reeks nr. 17. Biografie van Carolus Clusius (1526-1609).

Hans Erik Clausen [pseudoniem van Johan Theunisz]. De beroemde Joshua Benedict. Amsterdamsche Keurkamer, Amsterdam, [? vóór 31-07-1942].
Zie: Storm, 31-07-1942: http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110529499:mpeg21:a0002

Bibliographie van Nederlandsche en Belgische geschriften betreffende de vestiging van Nederlanders in Midden- en Oost-Europa. Uitgeverij "Hamer", Den Haag, 1941. 20p. Volksche Wacht, bijzonder nummer 1.

Drie Zwolse Memoriën betreffende de Hanze. [Uitgegeven] door Joh. Theunisz. "Hamer", Den Haag, [1942]. 72p.

Korte geschiedenis van ons Saksenland. [Met medewerking van P. Felix]. Hamer, Den Haag, [1942], 68p.

Naar Oostland. Nederlandsche kolonisatie in Europa. Hamer, 's-Gravenhage, 1942. 27p. 2de druk 1943.

naar boven

Overijssel in 1795. Vanaf het uitbreken der revolutie tot het bijeenkomen van de eerste Nationale Vergadering. "Hamer", Amsterdam, 1943. 191p.

De Nederlandsche Oostkolonisatie. Meer in het bizonder die in Brandenburg in de 17de eeuw tijdens de regering van den Groten Keurvorst. "Hamer", Amsterdam, 1943. 215p., [4] p. pl. Studiereeks der Germaansche Werkgemeenschap Nederland no. 1.

Het Rijk en de Nederlanden. Over en uit het boek van Christoph Steding. "Das Reich und die Krankheit der europäischen Kultur". [recueil d'extraits traduits, précédés d'une introduction et suivi d'un epilogue par] Joh. Theunisz. "Hamer", Amsterdam, 1943. 75p. Theunisz geeft in dit boekje een samenvatting van de opmerkingen en beschouwing van Christoph Steding over Nederland.

Hans van Assen [= Johan Theunisz] Drie jongens in revolutietijd Tekeningen en bandomslag R. van Looy. M. Stenvert, Meppel [etc.]., [1955]. 198p. Jeugdboek.

Vertalingen

Hans Venatier. Baljuw Bartold. De groote trek naar het Oosten. Vertaling [uit het Duitsch] van J. Theunisz en M. Theunisz-van Neck. Hamer, Amsterdam, [ ? ]. 4de druk 1943, 432p. Vertaling van Vogt Bartold, 1939. Jeugdboek.

Wilhelm Kotzde-Kottenrodt. Wilhelmus van Nassouwe. Een man. Een volk. Vertaling [uit het Duitsch] van Johan Theunisz. [S.n.], Voorburg, 1944.

naar boven

Bloemlezingen:

Door Johan Theunisz samengestelde prozabloemlezingen:

Bimini. Een verzameling prozastukken van moderne schrijvers. Bijeengebracht door J. Theunisz. Hollandia, Baarn, 1930. 254p. Met korte bio-bibliogr. van de auteurs.
Wellicht zelfde werk als dit werk, waarvan de omslag ontbreekt, met op titelpagina: Sprokkelingen uit ons hedendaagsch proza. Bijeengebracht door Dr. J. Theunisz, Hollandia, Baarn, [ca. 1930]. 254p. Met werk van o.,a. Anton Coolen, A.M. de Jong, Theo Thijssen en Joh. Theunisz. 'Sprokkelingen' komt niet voor in Brinkman's.

Poëzie van Johan Theunisz is in deze bloemlezingen aangetroffen.

Nieuwe geluiden. Van Loghum Slaterus en Visser, Arnhem, 1924.
Nieuwe geluiden. Van Loghum Slaterus en Visser, Arnhem, 1925 (2e vermeerderde druk).
Erts. Letterkundige Almanak 1926. S.L. van Looy, Amsterdam, [1925].
Nieuwe geluiden. Van Loghum Slaterus en Visser, Arnhem, 1927 (3e vermeerderde druk).
Lyriek. Tjeenk Willink, Zwolle, 1928.

Groningsche dichters. De Vrije Bladen, 1934.
Nieuwste dichtkunst. Bigot en Van Rossum, Amsterdam, [1934].
Jonge most. Van Dishoeck, Bussum, [1936].
Nieuwste dichtkunst. Bigot & Van Rossum N.V., Amsterdam, 4de [verm.] druk [c. 1938].

Moderne Nederlandsche religieuze lyriek. De Tijdstroom, Lochem, [1942], 2de herziene druk.
Gelaat der dichters. De Amsterdamsche Keurkamer, Amsterdam, 1944.

De dichter bidt. Kok, Kampen, 1961.

naar boven

Bronnen

Afkortingen: KBr en KBDH - Koninklijke Bibliotheek Brussel resp. Den Haag; LR - Lectuur Repertorium; PCG en PCNL - Poëziecentrum Gent resp. Nederland; s.n. / s.l. / s.a. - sine nomine / loco / anno = zonder naam [van uitgeverij] / plaatsnaam / jaartal.

¹ Herman Sandman. Arcadia der Poëten. Het literaire leven in Groningen 1945-2005. Uitgeverij Passage, Groningen, 2008.
Brinkman's Catalogi 1921-1945
DBNL: Johan Theunisz
http://www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=theu002
Johan Dijkstra. 'Een stad vol muziek. Groningen tussen de wereldoorlogen'. Nieuwsblad van het Noorden, 30-07-1971.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011016098:mpeg21:a0384
Mr. E. Elias. 'Nederlandsche Dichters. Groningen, Arcadia der Poëten'. Bataviaasch Nieuwsblad, 03-10-1934.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011073792:mpeg21:a0214
Genealogie Versluijs » Mildred van Neck
http://www.genealogieonline.nl/genealogie-versluijs/I1025807156.php
Gerard Groeneveld. Zwaard van de geest. Het bruine boek in Nederland 1921-1945. Uitgeverij Vantilt, Nijmegen, 2001.
Herma Hekkema. 'Hemelbestormers en vreemde vogels in vooroorlogs Groningen'. Nieuwsblad van het Noorden, 12-11-1993.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011020413:mpeg21:a0440
Reinold Kuipers, 1999 (in telefoongesprek met samensteller NPE).
Lectuur-Repertorium. Deel 3. A.S.K.B., Vlaamsche Boekcentrale/Nederland's Boekhuis, Antwerpen/Tilburg, 1954.
Cor Roodenburg. 'Jan Naarding, Drenthe's omstreden heilige'. Nieuwsblad van het Noorden, 29-12-1987.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011001047:mpeg21:a0237
Rein van der Sleen. 'Niet fout... toch een stap te ver. 'Dr. Boekholt onderzoekt 'oorlogsjaren Jan Naarding, 1939-1947.' Nieuwsblad van het Noorden, 26-05-1988.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011001169:mpeg21:a0260
Ab Visser. 't Peerd van Ome Loeks. De Arbeiderspers, Amsterdam, 1970. 109p.
Peerd-index.
Johan van der Woude. 'Dichters en schrijvers rondom Herman Poort in de twintiger en dertiger jaren'. Nieuwblad van het Noorden, 02-05-1964.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010676135:mpeg21:a0348

Boeken en brieven van, over en/of aan Johan Theunisz bevinden zich in:
British Library, Londen
Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen
Groninger Archieven, Groningen.
Koninklijke Bibliotheek, Den Haag
Letterenhuis Antwerpen
Letterkundig Museum, Den Haag
Poëziecentrum, Gent
Poëziecentrum Nederland, Nijmegen

naar boven

deze pagina is mede mogelijk gemaakt door:

Vrienden van de Nederlandse Poëzie Encyclopedie

partners

© De Nederlandse Poëzie Encyclopedie, 2012-2016